Vẻ đẹp chùa Bổ Đà, Bắc Giang

Việt Yên là huyện trung du của tỉnh Bắc Giang, là vùng đất giàu truyền thống cách mạng, văn hóa và hiếu học khoa cử ở xứ Kinh Bắc ngày xưa; là một trong những trung tâm của tổ chức làng xã, nơi mà lễ hội đã trở thành nét truyền thống ở đây. 

Toàn huyện có hơn một trăm lễ hội như: Hội đình, hội đền, hội nghè, hội chùa, hội chạ, hội hát, hội chợ... Người dân Việt Yên đã duy trì sinh hoạt, bảo tồn lưu giữ các loại hình văn hóa dân gian, và coi đây là di sản văn hóa của huyện Việt Yên, tỉnh Bắc Giang.

Một trong những lễ hội tiêu biểu đó là Hội Bổ Đà được tổ chức hàng năm vào các ngày 16, 17, 18 tháng Hai âm lịch. Nơi đây có chùa Bổ Đà nằm trong quần thể các di tích Phật giáo gắn liền với hai truyền tích mà đối tượng tâm linh là thiên thần và Phật.

Phạm vi không gian của lễ hội chùa Bổ Đà có hệ thống ba đền thờ Thạch Linh Thần tướng như đền Hạ, đền Trung và đền Thượng, trải dài khoảng 2000 mét dọc núi Bổ Đà thuộc địa phận hai thôn Hạ Lát và Thượng Lát xã Tiên Sơn, huyện Việt Yên. Hệ thống đền này là truyền tích nơi sinh ra Thạch Tướng quân, lớn lên đánh giặc Man Khấu, thắng giặc quay về lên đỉnh núi Phượng Hoàng, rồi bay về trời. 

Hệ thống hai chùa thờ Phật là chùa Quán Âm (chùa Bổ Đà) và chùa Tứ Ân. Các di tích như đền Hạ, đền Trung, đền Thượng, chùa Quan Âm, chùa Tứ Ân, chùa Cao, chùa Khám, chùa Linh Chi, đình Thượng Lát, đình Hạ Lát, chùa Thạch Long, chùa Vân Sơn, chùa Núi Đất, chùa Núi Lùn, đền Can Vang, đình Ngự... nằm xen lẫn trong hệ thống thiết chế của lễ hội Bổ Đà. 

Các công trình tôn giáo tín ngưỡng có quy mô khác nhau, nhưng đều dựa vào núi Bổ Đà nằm ở bờ Bắc Sông Cầu, thuộc vùng đất Tây Nam tỉnh Bắc Giang. Tất cả các di tích ở quần thể lễ hội Bổ Đà, trong những ngày hội đều mở cửa, cắm cờ đại, cờ ngũ hành rực rỡ. Trên núi, dưới làng đều dập dìu những tốp người quần áo đẹp đẽ, đủ màu sắc về trẩy hội. Yếu tố tín ngưỡng dân gian và yếu tố Phật giáo với những đặc điểm riêng biệt, truyền tích xuất phát riêng, nhưng lại hòa quyện vào nhau tạo nên cảnh sắc tươi đep cho toàn vùng được duy trì giữ hội trong suốt nhiều thế kỷ, đây là vẻ đẹp độc đáo của của lễ hội Bổ Đà.

Nổi bật trong hệ thống di tích Bổ Đà ở Tiên Sơn, Việt Yên, Bắc Giang là chùa Quán Âm (nay gọi là chùa Bổ Đà) nằm trên núi Bổ Đà. Chùa Bổ Đà gắn liền với một truyền thuyết về Phật giáo. Ngày xưa có một tiều phu đi bổ củi, nhà tuy nghèo nhưng vợ chồng ông thật tốt bụng, chăm chỉ hiền lành, được nhân dân vô cùng quý mến. Hiềm một nỗi bốn mươi tuổi mà vợ chồng ông chẳng được mụn con. Ai nấy đều thương. 'Quán Thế Âm Bồ Tát' đã ứng hiện cứu đời, tế độ vợ chồng ông. Một hôm, ông dùng rìu bổ cây thông già trên núi, bỗng dưng bật ra ba mươi hai đồng tiền (đó là ba mươi hai phép ứng hiện của 'Quán Thế Âm Bồ Tát'). Nhặt được ba mươi hai đồng tiền, gia cảnh ông hoàn toàn đổi mới, và cuối cùng ông bà sinh được cậu con trai. Cậu con trai xứ Bắc khôi ngô tuấn tú, thông  minh, ông đặt tên là Minh. Để tỏ lòng thành và tạ ơn 'Quán Thế Âm Bồ Tát', ông dựng chùa, lập bàn thờ ngay chỗ 'Quán Thế Âm Bồ Tát' ứng hiện. Đó chính là chùa 'Quán Âm' kèm theo cái tên dân gian 'chùa Bổ - núi Bổ Đà'. Ngày nay nhân dân gọi là 'chùa Thượng' vì chùa ở trên cao trên sườn núi. Ngôi chùa này xuất hiện từ thế kỷ thứ I. Đến đời Lê Bảo Thái (1720-1729) nhà sư Phạm Kim Hưng trụ trì chùa, đã trùng tu lần thứ nhất. Đến đời vua Lê Hiền Tông (1740-1786) sư tổ Ngô Tuệ Không khai phá Sơn Thạch dựng chùa 'Tứ Ân và am Tam Đức' (lúc này am mới có ba tháp sư tổ). Đến thời vua Tự Đức (1847-1883) xây dựng thêm tiền đường. Đến đây toàn bộ quần thể chùa Bổ đã hoàn thành. Vườn tháp là một công trình kiến trúc muôn màu, muôn vẻ, gồm ngót một trăm tháp sư tổ. Từ 1786, trải qua nhiều đời hòa thượng kế tiếp nhau xây dựng chùa Bổ. Năm 1930 là hòa thượng Nguyễn Đình, tiếp đó là Thích Quảng Luân. Nay trụ trì chùa Bổ là thượng tọa Thích Tục Vinh, Phó Ban Trị sự GHPGVN huyện Việt Yên.

Bổ Đà xưa là danh thắng nơi rừng vắng non xanh:

Nơi đây sơn thủy hữu tình, có chùa cổ kính, có thiên nhiên tuyệt mỹ. Khách hành hương hoặc khách du lịch mỗi khi đến đây như lạc vào tiên cảnh. Phật tử về thăm, vãn cảnh chùa có cảm giác như đang ngồi trên thuyền Bát Nhã cùng hướng về cõi Niết bàn Cực lạc... Chính vì thế, trong không gian lễ hội Bổ Đà hàng năm, trung tâm lễ hội được tổ chức ở khu vực chùa Bổ. Khu vực này có núi cao và có làng mạc, ruộng đồng bao quanh. 

Vào những ngày Xuân ở xã Tiên Sơn, huyện Việt Yên, tỉnh Bắc Giang, cả một vùng núi Bổ Đà rực rỡ bóng cờ. Tiếng trống phách rộn ràng thôn xóm. Dân làng chuẩn bị cho tế lễ ở đền Hạ, và tổ chức lễ rước từ đền Hạ lên đền Trung để bái vọng lên đền Thượng. Do đó ở đền Hạ không khí rất tưng bừng, náo nhiệt. Đền Hạ nơi thờ Thánh Mẫu. Hiện nay ở khu vực này xây một tòa lớn mái cong, chồng diêm tám mái để hội họp tế lễ. Ngày khởi lễ, đoàn rước cử hành từ đền Hạ lên đền Trung. Có sự phối hợp giữa nhà chùa với dân làng nên đoàn rước khá sôi nổi, rầm rộ. Đoàn rước đi qua đình Hạ Lát, chùa Linh Chi, chùa Núi Đất rồi lên đền Trung. Kiệu và rước đóng tại đền Trung để dân làng làm lễ bái vọng lên đền Thượng. Sau lễ này là lễ hoàn cung. Còn khách thập phương tiếp tục cùng dân làng lên núi thắp hương ở đền Thượng và tiến lễ cúng Phật ở chùa Quán Âm và chùa Tứ Ân.

Chùa Quán Âm và chùa Tứ Ân là một khu di tích lớn ở huyện Việt Yên và tỉnh Bắc Giang. Trong khu vực này có rất nhiều công trình lớn nhỏ cổ kính. Bên trong đó là cả một thế giới phật pháp lung linh để mọi người chiêm ngưỡng, thành kính dâng hương. Và bên cạnh thế giới phật pháp, chùa Tứ Ân có bàn thờ riêng thờ Đức Thạch Tướng Quân và thờ cả Khổng Tử, Lão Tử. Trong 3 ngày hội, khu vực này diễn ra các hoạt động văn hóa, thể thao ở các thôn xóm. Đặc biệt là khu vực Bổ Đà có tổ chức hát quan họ thu hút các 'liền anh, liền chị' ở Bắc Giang, Bắc Ninh và các địa phương đến tham gia. 

Điều ghi nhận là khách đi du lịch hay đi lễ, khi đến hội Bổ Đà sẽ tận mắt thăm một vùng danh thắng với các truyền tích, huyền thoại về đá, về một trung tâm Phật giáo lớn ở Bắc Giang. Quý khách sẽ cảm nhận vẻ đẹp núi sông nơi bờ Bắc Sông Cầu thật sự sơn thủy hữu tình và đầy chất thơ mộng. Quý khách cũng cảm thấy một tập tục thờ đá rất cổ kính của Bắc Giang và sẽ được thấy cuộc sống của các nhà sư nơi thiền viện. Chùa Bổ đã được Bộ Tăn hóa Thông tin & Du lịch công nhận là di tích lịch sử văn hóa, một di tích lịch sử kiến trúc quý giá đã được nhiều quý khách nước ngoài, các đồng chí lãnh đạo Đảng, Nhà nước và các địa phương đến tham quan.

Đến với lễ hội Bổ Đà, chúng ta có dịp tìm hiểu truyền thuyết về Thạch Linh Tướng Quân và chùa Bổ Đà, một truyền thuyết tuyệt vời và lịch sử huy hoàng, di tích lịch sử quý giá có gần 300 kiến trúc xây dựng. Và cũng qua lễ hội này sẽ cảm nhận được yếu tố văn hóa dân gian giao hòa với nghệ thuật Phật giáo tạo nên sức sống mới cho lễ hội Bổ Đà ở Việt Yên Bắc Giang.