Vô thường là gì? Tại sao chúng ta phải hiểu về vô thường?

Thứ sáu, 19/06/2023 10:00

Trong Phật giáo, có một khái niệm thường hay được nhắc đến, có thể rất nhiều người trong số chúng ta đã từng nghe qua, nhưng chưa chắc đã am hiểu tường tận về nó. Đó là vô thường. Một khái niệm vô cùng quan trọng, bởi nó chính là quy luật của cuộc sống.

Vô thường là gì?

Hai chữ “Vô thường” chỉ sự thay đổi biến chuyển không ngừng của sự vật, sự việc hay một đối tượng nào đó. Có câu nói “Bản chất của vạn vật là vô thường”. Đúng vậy. Vạn vật đều biến đổi theo thời gian, không có gì tồn tại mãi mãi.

Quy luật này có quy mô rộng lớn, bao trùm khắp vũ trụ. Không một thứ gì trên thế gian thoát ra khỏi vòng vây của Vô thường. Quan sát trong đời sống hàng ngày, chúng ta dễ dàng nhận ra sự vô thường luôn hiện hữu xung quanh, từ khía cạnh vật chất cho tới tinh thần.

Đối với những đồ vật chúng ta sử dụng hàng ngày, có những thứ bền đến mấy cũng không thể nào chạy đua được với thời gian. Sau năm mươi năm, một trăm năm, một nghìn năm hoặc hơn thế nữa, rồi cũng tới lúc chúng phải tiêu hủy, do bị con người tàn phá hoặc tự biến mất bởi tác động của thiên nhiên.

Nói đến cơ thể con người, chúng vẫn già đi từng ngày. Sự già đi được nhìn thấy rõ rệt hơn sau mười năm, hai mươi năm, năm mươi năm, một trăm năm, rồi cuối cùng phải chết, cơ thể ấy tan rã dần rồi tan biến. Không ai trường sinh bất lão được cả. Con người như vậy, và con vật cũng như thế.

Trong thiên nhiên, có những sự vật tồn tại lâu dài như núi, sông, biển cả, thậm chí là cả một lục địa hay cả quả đất này, thời gian tồn tại tuy rất lâu nhưng không phải mãi mãi. Với sức mạnh của con người, chúng ta có thể dời núi lấp biển. Cả một lục địa như Atlantis ở Đại Tây Dương, thuở xưa cũng bị biến mất do một trận đại hồng thủy nhấn chìm toàn bộ.

Nhắc đến khía cạnh tinh thần như cảm xúc, suy nghĩ, quan điểm v.v. cũng đều biến đổi. Trong đời sống, những thứ cảm xúc vui buồn cứ đến đi liên tục, làm gì có ai vui mãi hay buồn mãi. Thậm chí những lối suy nghĩ hay quan điểm sống của chúng ta tưởng như chắc nịch, nhưng tới lúc nào đó cũng thay đổi hoàn toàn. Hãy thử so sánh những suy nghĩ non nớt ngây ngô của chúng ta ở tuổi lên ba, lên mười với thời điểm hiện tại, có khác nhau hay không? Chắc chắn có.

Chẳng những thế, quy mô của Vô Thường còn chi phối mọi giống loài, bao trùm vũ trụ, xuyên suốt các cõi giới, đâu chỉ riêng với quả địa cầu và chúng sinh sinh sống ở đây. Thời tiền sử, khi chưa có con người, loài khủng long đã thống trị trái đất hơn 160 triệu năm, nhưng sau đó xuất hiện một tiểu hành tinh đến từ vũ trụ, lao vào trái đất với sức công phá khủng khiếp, gây ra động đất, sóng thần, phun trào núi lửa, biến đổi khí hậu, khiến 75% sinh vật sống trên trái đất biến mất. Sau thảm họa kinh hoàng đó, loài khủng long và tiểu hành tinh đã bị hủy diệt.

Ngay cả những cõi giới khác như các tầng trời, địa ngục, ngạ quỷ, a tu la và những chúng sinh thuộc những cảnh giới này cũng chịu sự chi phối của quy luật vô thường không khác. Tuổi thọ của chúng sinh trên cõi trời tuy rất dài so với con người nhưng đến khi hưởng hết phước báo cũng phải chết và đọa xuống những cõi dưới. Do nghiệp báo nặng nề, nhiều chúng sinh địa ngục phải chịu cực hình khổ cực một thời gian rất lâu xa, nhưng khi nghiệp tiêu, cũng sẽ chuyển sinh lên những cảnh giới cao hơn.

Quán vô thường từng bước thành tựu tuệ giác vô ngã

Tại sao chúng ta phải hiểu về Vô thường?

Vô thường là một quy luật vô cùng quan trọng, nếu không hiểu về nó chúng ta sẽ có cái nhìn lệch lạc về bản chất của vạn vật. Như đã nói ở trên, bản chất của vạn vật là luôn biến đổi. Nếu hiểu ngược lại, cho mọi sự bất di bất dịch, nghĩa là chúng ta hiểu sai. Từ cái hiểu sai tạo ra hành động sai. Và rồi chúng ta sẽ phải gánh lấy hậu quả vì sự hiểu biết sai lầm này.

Khi cho rằng mọi thứ sẽ không bao giờ thay đổi, chúng ta cứng nhắc và bám chấp, chúng ta sẽ ôm ấp lấy chúng để yêu thương quan tâm, căm ghét hận thù. Cho tới khi chúng tan biến đi, chúng ta đau khổ nhận ra mình đã phung phí sức lực và tâm tư, thời gian và tiền bạc đặt vào chúng bấy lâu nay.

Ví dụ, nhiều người tự lừa dối bản thân: rằng vẻ đẹp của họ sẽ còn mãi với thời gian, nên say mê nó, quan tâm chăm sóc nó mỗi ngày, đầu tư tiền bạc để nuôi dưỡng nó, với mong muốn mình sẽ trẻ mãi, đẹp mãi như vậy. Nhưng thực tế thì ngược lại. Ai cũng phải già đi, xấu đi. Nếu chúng ta hiểu sâu sắc và thấm thía quy luật Vô thường, chúng ta sẽ không phải đau khổ khi chứng kiến vẻ đẹp ấy tàn phai theo thời gian, cũng như nuối tiếc những gì mình đã đầu tư cho nó suốt cả quãng đời.

Khi nhận thức về vô thường, chúng ta không bị chìm đắm vào những niềm vui hay nỗi buồn một cách quá mức, bởi vì biết rõ những cảm xúc ấy rồi cũng sớm qua đi. Hiểu được vô thường, chúng ta không còn chấp trước quá nhiều, từ đó giúp kiểm soát tâm lý bản thân tốt hơn, giúp cân bằng tâm trạng, nói một cách khác là tiến gần hơn tới sự bình an nội tâm.

Làm thế nào hiểu được Vô thường một cách thấm thía? 

Để hiểu vô thường một cách sâu sắc, chúng ta cần dành thời gian, tâm trí quan sát vạn vật một cách tỉ mỉ, chi tiết và tinh tế trong mọi hoàn cảnh đời sống, đối với tất cả sự vật và hiện tượng.

Ban đầu, chúng ta tập quan sát những thứ nhỏ bé và gần gũi với mình. Hãy thử quan sát sự thay đổi của những chiếc lá. Chiếc lá mỏng manh khi mới nhú khỏi cành có màu xanh non mươn mướt, sau đó nó to dần lên, dày dặn hơn và có màu xanh đậm, rồi cuối cùng nó héo úa, ngả vàng và rụng khỏi cành cây. Hay sự thay đổi của nước, nước ở dạng lỏng, khi gặp nhiệt độ lạnh thì đóng băng thành thể cứng, khi gặp nhiệt độ cao lại bốc hơi tụ thành mây, hơi nước tiếp tục ngưng tụ thành những giọt nước nhỏ rơi xuống thành mưa.

Sau đó, chúng ta phóng tầm quan sát vươn ra rộng lớn hơn. Không chỉ là những chiếc lá, mà giờ đây là cả một cánh rừng mênh mông. Khởi đầu chỉ là những hạt giống nhỏ, sau mọc lên những cây con, trải qua nhiều năm chúng trở thành những thân cây cao lớn, rồi một mồi lửa vô tình của bác tiều phu nào đó cũng có thể thiêu rụi hoàn toàn cả cánh rừng. Vươn ra tới vũ trũ, các hành tinh trên thực tế vẫn liên tục hình thành và hoại diệt, trái đất chúng ta đang sống đây cũng chẳng nằm ngoài quy luật ấy.

Tiếp theo, chúng ta quan sát đời sống con người. Hãy quan sát sự thăng trầm trong sự nghiệp, tiền tài, danh vọng của một ai đó, có thể của người lạ, người thân hay của chính mình. Một người nghèo khổ trúng vé số độc đắc, ngay sau đó anh ta trở nên giàu có. Một cô ca sỹ nổi tiếng cả chục năm trên thị trường âm nhạc, nhưng sau đó cũng bị lu mờ bởi sự lên ngôi của thế hệ ca sỹ trẻ hơn.

Hãy quan sát sự biến chuyển về tinh thần, cảm xúc, suy nghĩ của mình và những người xung quanh. Bạn sẽ thấy đó là những sự thay đổi liên tục không ngừng. Đó có thể là sự biến đổi cảm xúc trong tình yêu đôi lứa. Ngày hôm qua yêu nhau thắm thiết tưởng rằng không thể sống thiếu nhau, ngày hôm nay gặp nghịch cảnh liền thấy căm ghét thù hận đối phương, và ngày mai tình cảm sẽ còn đổi thay khó lường.

Bất kể gặp một sự vật, hiện tượng nào, chúng ta đều chú tâm quan sát sự vô thường đang diễn ra trong đó như thế nào. Khi đó chúng ta sẽ cảm thấy thấm thía sự ảnh hưởng và phủ rộng của quy luật này lên vạn vật trong thế gian.

Vô thường đem đến cho ta những bài học gì? 

Vạn sự vô thường, chính vì vậy, khi chúng ta đang có trong tay những điều tốt đẹp, hãy biết trân trọng nó. Trân trọng nhưng không bám chấp, không luyến ái. Để khi những điều tốt đẹp tan biến đi, chúng ta đã có sự chuẩn bị tinh thần từ trước, nên không bị hụt hẫng, đau khổ.

Ví như cha mẹ với con cái, vì biết cha mẹ có ngày phải từ giã cuộc đời, không thể sống cùng con cái mãi được. Vậy thì con cái cần trân trọng quãng thời gian khi cha mẹ còn sống, tận tâm báo hiếu cha mẹ. Hay đối với bản thân mỗi chúng ta, đời người chỉ kéo dài trong mấy mươi năm. Vì vậy chúng ta cần sử dụng quãng thời gian làm người một cách có ý nghĩa.

Hoặc khi chúng ta lâm vào hoàn cảnh không như ý, hãy nhớ rằng những điều tồi tệ này không kéo dài mãi. Tục ngữ có câu “Sau cơn mưa trời lại sáng”. Biết như vậy, để chúng ta có động lực vượt qua mọi khó khăn trong cuộc đời.

Vô thường là như vậy đó. Và nếu chúng ta có một sự hiểu biết thật sâu sắc, thấm thía quy luật vô thường, chúng ta sẽ bình an, tự tại trước tất cả những sự đổi thay biến chuyển khôn lường của thế gian. Cái mà người ta hay gọi là “tâm bất biến giữa dòng đời vạn biến”.

Tĩnh Như