Kỳ 5: Chùa Ngọa Vân và Am Ngọa Vân

• Kỳ 4: Những di tích hiện còn lại ở Ngọa Vân

• Kỳ 3: Ngọa Vân - thánh địa của thiền phái Trúc Lâm

• Kỳ 2: Am Ngọa Vân

• Kỳ 1: Am Ngọa Vân

1. Chùa Ngọa Vân 

Dấu tích chùa Ngọa Vân, kiến trúc đầu thế kỷ XX. Ảnh: Nguyễn Văn Anh

Chùa nằm ở vị trí trung tâm sườn phía Nam của núi Bảo Đài (Vây Rồng), ở độ cao trung bình 588m – 644m so với mặt nước biển, tựa lưng vào núi Bảo Đài, mặt trước có Ngọn Bút là tiền án. Chùa là một cụm các công trình phân bố từ chân lên đỉnh của ngọn Ngọa Vân (Ngọa Vân Phong), nơi nhân dân hiện nay quen gọi là khu Chùa đổ hay Nhà Mẫu và Bàn Cờ tiên.

Những nghiên cứu khảo cổ học tại đây đã cho thấy, sau khi Phật Hoàng Trần Nhân Tông hóa Phật, Pháp Loa đã cho xây dựng và mở rộng khu vực này thành trung tâm của Ngọa Vân. Bằng chứng về việc này là khảo cổ học đã tìm thấy rất nhiều gạch ngói, chân tảng và các loại hình vật liệu kiến trúc khác nhau của thời Trần, các di vật tìm được cho thấy, chùa Ngọa Vân thời Trần có quy mô lớn. Đặc biệt, dựa vào vào những chân tảng có kích thước lớn với phần u tròn nổi cao có đường kính trung bình từ 60- 70cm chúng ta có thể hình dung các kiến trúc ở đây là kiến trúc có kết cấu cột gỗ, đường kính cột trung bình 50-60cm, mái lợp ngói mũi sen hoặc mũi lá.

Ngói mũi sen thời Lê Trung hưng có in nổi hai chữ Vân Phong. Ảnh: Nguyễn Văn Anh

Thời Lê Trung hưng, sau thời gian dài bị xuống cấp, năm 1707 Ngọa Vân được trùng tu và xây dựng mở rộng. Năm 2009, các nhà khảo cổ học đã phát hiện dấu vết nền móng của chùa Ngọa Vân được xây dựng dưới thời Lê Trung hưng.

Chân bát hương, gốm men thời Lê Trung hưng. Ảnh: Nguyễn Văn Anh

Chùa Ngọa Vân thời Lê Trung hưng có mặt bằng hình chữ Nhị (二), trong đó kiến trúc thứ nhất (nằm phía trước) chỉ còn lại phần bó nền phía Đông; Kiến trúc thứ hai liền sát với kiến trúc thứ nhất về phía Bắc và gần sát với chân núi. Dấu vết còn lại của kiến trúc này gồm có: 16 chân tảng và gia cố chân tảng, bó nền phía Bắc, một phần bó nền phía Nam và dấu vết gia cố của bó nền phía Đông. 16 chân tảng và gia cố chân tảng xếp thành 6 hàng, theo chiều Bắc – Nam ghé Đông khoảng 10 độ.

Căn cứ vào các chân tảng, gia cố chân tảng và dấu vết bó nền còn lại các nhà khảo cổ học đã xác định kiến trúc thứ hai có mặt bằng hình chữ nhật, với kết cấu 3 gian, 2 chái, 6 hàng cột, mỗi hàng 4 cột, trong đó 3 gian giữa rộng 3,5m, hai chái rộng 1,7m, khoảng cách giữa hai cột cái trong một hàng là 3,5m; giữa cột cái và cột quân là 1,7m. Bên cạnh các di tích còn lại, tại đây cũng tìm thấy nhiều ngói mũi sen thời Lê Trung hưng cùng nhiều đồ gốm sứ, trong đó có những mảnh bát hương là những đồ gốm men chất lượng cao và có giá trị của đương thời. Trong số ngói mũi sen tìm được ở đây, đáng lưu ý có nhiều viên có in nổi hai chữ Vân Phong (雲 峯) ở mặt trên của ngói. Như đã trình bày, Vân Phong là tên gọi khác hay chính là cách gọi tắt của Ngọa Vân Phong.

Ngoài dấu vết chùa chính, khảo cổ học cũng đã tìm thấy khu nhà ở dành cho tăng/ni ở phía dưới và đặc biệt, trên đỉnh Ngọa Vân, nơi thường được gọi là Bàn cờ tiên, tại đó có 1 nền kiến trúc kích thước 9,6x8,6m. Đó chính là dấu vết còn lại của Tịnh thất nơi các vị cao tăng/nhà sư trụ trì thiền định.

Như vậy, với những di tích, di vật đã được phát hiện, nghiên cứu có thể thấy chùa Ngọa Vân thời Lê Trung  hưng  gồm  3  khu:  Khu  nhà tăng ở phía dưới, khu chùa nằm ở trung tâm và trên cùng là tịnh thất, trong đó Chùa, Tịnh thất và ngọn Tháp Bút nằm trên một đường thẳng, đó chính là trục Thần đạo của chùa Ngọa Vân.

Các ghi chép của thời Nguyễn không thấy nhắc tới các công trình đã được xây dựng từ thời Lê Trung hưng. Bản họa đồ giới hạn chùa Ngọa Vân trong sách Trần triều thánh tổ các xứ địa đồ, ghi chép của sách  Đại Nam nhất thống chí đều không nhắc đến các công trình kiến trúc ở đây. Như vậy, đến thời Nguyễn, tức là sau hơn 100 năm các công trình được xây dựng dưới thời Lê Trung hưng có lẽ đã bị phá hủy.

Đầu thế kỷ 20, nhân dân làng Đốc Trại (nay là làng Trại Lốc), làng được nhà Nguyễn giao cho trông coi và thờ phụng lăng tẩm của các vua Trần và chùa Ngọa Vân đã xây dựng một số kiến trúc nhỏ để làm nơi thờ phụng, công trình kiến trúc xây bằng đá nằm dịch về phía Tây hiện còn chính là chùa Ngọa Vân do dân làng Đốc Trại xây dựng vào đầu thế kỷ XX.

Chùa được xây dựng theo phong cách kiến trúc tân cổ điển, nằm dọc theo chiều Tây Nam – Đông Bắc, đầu hồi phía Tây – Nam mở 3 cửa vòm và là mặt trước của chùa. Phần mái kiến trúc đã mất, chỉ còn 4 bức tường, trên tường có trổ các cửa. Trên cửa chính đắp nổi một bức hoành phi hình chữ nhật, trong đề ba chữ Ngoạ Vân tự (卧雲寺), tức là chùa Ngoạ Vân. Như vậy, đến thời Nguyễn, mặc dù quy mô có bị thu hẹp lại nhưng đây vẫn là vị trí của chùa. Sau này, tại đây người ta không chỉ thờ Phật mà còn phối thờ Mẫu nên nó còn được gọi là Nhà Mẫu.

Các ghi chép về hành trạng tu hành của Trúc Lâm đại sĩ và các di tích, di vật mà khảo cổ học tìm được tại Ngọa Vân cho thấy, ban đầu khi Trúc Lâm đại sĩ đến Ngọa Vân ngài chỉ cho dựng một am nhỏ gọi là am Ngọa Vân để tu hành. Giờ Tý, ngày 1 tháng 11 năm Mậu Thân (1308) Ngài “an nhiên viên tịch” ở tư thế sư tử nằm, Ngọa Vân đã trở thành điểm kết thúc trọn vẹn quá trình tu hành hóa Phật của Phật hoàng Trần Nhân Tông.

Sau khi Trúc Lâm đại sĩ hóa Phật, đệ tử của Ngài tiến hành hỏa thiêu Ngài ngay tại am Ngọa Vân, đồng thời cho xây dựng một tòa bảo tháp để lưu giữ một phần xá lỵ của Ngài tại đây. Ngọc cốt và xá lỵ còn lại được chuyển về kinh đô Thăng Long rồi sau đó được phân chia đi an trí ở nhiều nơi.

Là nơi Phật hoàng tu hành và đắc đạo, Ngọa Vân trở thành thánh địa của Thiền phái Trúc Lâm, nên ngay sau khi Ngài mất, người nối dòng của Ngài là tổ Pháp Loa đã cho xây dựng và mở mang Ngọa Vân. Đến đây, Ngọa Vân không chỉ là am nhỏ nữa mà đã trở thành một quần thể kiến trúc chùa tháp lớn trên dãy Yên Tử. Trong đó am Ngọa Vân là nơi thờ Đệ nhất tổ Phật hoàng Trần Nhân Tông.

Trải qua một thời gian dài suy vong của Phật giáo nói chung, Phật giáo Trúc Lâm nói riêng, các công trình kiến trúc ở Ngọa Vân được xây dựng dưới thời Trần không còn nữa. Đầu thế kỷ XVIII, thiền sư Đức Hưng đã cho xây dựng lại Ngọa Vân. Tại khu vực am Ngọa Vân, ông cho xây dựng lại Phật Hoàng tháp, nhà tổ làm nơi thờ tam tổ Trúc Lâm và một số công trình khác.

Bản vẽ mặt bằng chùa Ngọa Vân trong sách Trần triều thánh tổ các xứ địa đồ